Η οικονομία του Ισλάμ: Τα πρώτα χρόνια και πως επηρέασε την Δύση

Του Βασίλη Παζόπουλου

Η αραβική λέξη «Ισλάμ» σημαίνει «υποταγή» και ερμηνεύεται ως «υποταγή στον Θεό». Όσοι αποδέχονται την θρησκεία του Ισλάμ ονομάζονται muslim (υποταγμένος). Ο ισλαμισμός, όπως και ο χριστιανισμός, έχουν τις ρίζες τους στον ιουδαϊσμό. Ο Μωάμεθ, όπως και ο Ιησούς, οραματιζόταν μια παγκόσμια κοινότητα (ούμα) όπου όλοι θα ζουν με αγάπη, θα νοιάζονται και θα σέβονται τον συνάνθρωπο τους.

Μια βασική διαφοροποίηση των δύο θρησκειών αφορά την αντίληψη που έχουν για την επίγεια ζωή. Για την χριστιανική πίστη έχει περιορισμένη σημασία, γιατί θεωρείται μεταβατικό στάδιο. Το βάρος δίνεται στην επερχόμενη ζωή και την αιώνια σωτηρία.

Η κοινωνική δυναμική του παραπάνω διαχωρισμού, ευνόησε τις συνθήκες της εμφάνισης ανεξάρτητου κοσμικού κράτους στον χριστιανικό κόσμο. Αντίθετα, στο Ισλάμ θρησκεία και πολιτική είναι αλληλένδετα.

Η οικονομία στα χρόνια του Μωάμεθ

Ο Μωάμεθ ήταν έμπορος, για αυτό παρατηρούμε μια θετική προδιάθεση για τις εμπορικές συναλλαγές. Στα χρόνια του αναπτύχθηκαν τα πρώτα σύνθετα πιστωτικά εργαλεία που υποβοήθησαν την άνθηση του εμπορίου.

Η τίμια αναζήτηση κέρδους ποτέ δεν θεωρήθηκε ανήθικη ή εχθρική προς την πίστη. Παρά την απαγόρευση της τοκογλυφίας επέτρεπαν την τιμολόγηση προϊόντων και υπηρεσιών σε μεγαλύτερες τιμές στις επί πιστώσει πληρωμές, σε σχέση με τις ανταλλαγές με μετρητά.

Αντί για έντοκες επενδύσεις, η προτιμώμενη προσέγγιση ήταν οι συνεταιρισμοί. Συνήθως κάποιοι έβαζαν το κεφάλαιο (χρήματα ή γη) και κάποιοι την εργασία. Αντί για καθορισμένη απόδοση, ο επενδυτής λάμβανε μερίδιο από τα κέρδη. Το κέρδος κάθε εταίρου πρέπει να είναι ανάλογο του μεριδίου που έχει στην περιπέτεια, αναφέρεται στο Κοράνι.

Κάθε κρατική παρέμβαση ήταν κατακριτέα. Ο ίδιος ο Μωάμεθ κατά την διάρκεια ελλείψεων στην Μεδίνα, αρνήθηκε να υποχρεώσει τους εμπόρους να ρίξουν τις τιμές, με την δικαιολογία πως κάτι τέτοιο είναι ιεροσυλία. Θεωρούσε πως σε συνθήκες ελεύθερης αγοράς οι τιμές είναι θέλημα Θεού να αυτορυθμίζονται.  

Κατά την ισλαμική παράδοση, δίνοντας κανείς ένα ποσοστό του εισοδήματός του στους φτωχούς, συμβάλλει στον εξαγνισμό της υπόλοιπης περιουσίας του.

Η περίοδος της πολιτιστικής άνθησης

Όταν η Δυτική Ευρώπη βυθιζόταν στον μεσαίωνα, το Ισλάμ ανάδειξε σε εξέχουσα θέση την ελληνική φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την αστρονομία. Από το 750 ως το 1258 ο ισλαμικός κόσμος έφτασε στο μέγιστο σημείο της πολιτιστικής του ακμής.

Το κέντρο του μεσαιωνικού οικονομικού κόσμου ήταν ο ινδικός ωκεανός. Μαζί με τους δρόμους των καραβανιών της κεντρικής Ασίας, συνέδεε τους μεγάλους πολιτισμούς της Ινδίας, της Κίνας και της Μέσης Ανατολής.

Οικονομικές καινοτομίες που χρησιμοποιούνταν ευρέως στην Αίγυπτο ή στο Ιράκ, πέρασαν  αρκετοί αιώνες μέχρι να εμφανιστούν στην Δυτική Ευρώπη. Η ρίζα της αγγλικής λέξης «τσεκ» (επιταγή), προέρχεται από την αραβική λέξη «sakk» και δεν είχε εμφανιστεί στα αγγλικά παρά μόνο γύρω στο 1220 μ.Χ.

Η πιστωτική οικονομία λειτουργούσε χωρίς κρατικούς μηχανισμούς επιβολής του νόμου. Για αυτό η καλή φήμη του συναλλασσόμενου ήταν ζωτικής σημασίας. Οι εμπορικές συμφωνίες που γινόντουσαν ακόμα και μεταξύ διαφόρων εθνικοτήτων, κλεινόντουσαν με μια χειραψία και ένα βλέμμα στον ουρανό.

Ήταν εφικτό να μετατρέψεις την υπόληψη σε χρήμα, αλλά σχεδόν αδύνατο να μετατρέψεις το χρήμα σε υπόληψη. Η αξία των επιταγών βασιζόταν σχεδόν εξ ολοκλήρου στην εμπιστοσύνη, ενώ είχαν ισχύ ακόμα και σε διαφορετικά κράτη. Μόνο για πληρωμή φόρων δεν γινόντουσαν δεκτές.

Στην ισλαμική κοινωνία της εποχής, ο έμπορός δεν ήταν απλώς μια σεβάσμια φιγούρα, αλλά ένα πρότυπο. Όπως ο πολεμιστής είχε και αυτός το αίσθημα της περιπέτειας και ήταν άνθρωπος με τιμή.

Οι τάσεις στην σύγχρονη περίοδο

Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, άνθισε ένας παναραβικός εθνικισμός καθώς συντελέστηκε διαδοχικά η απελευθέρωση των μουσουλμανικών λαών από την αποικιοκρατία. Μια νέα γενιά αράβων ηγετών, με επικεφαλής τον Νάσερ της Αιγύπτου, φιλοδοξούσε να εισαγάγει δομές ενός κοσμικού καθεστώς με σοσιαλιστικές επιρροές. Ο Νάσερ οραματιζόταν την συνένωση του αραβικού κόσμου στα πρότυπα των γερμανόφωνων και ιταλόφωνων περιοχών που δημιούργησαν ενιαία κράτη.

Ο αρχικός ενθουσιασμός δεν διήρκησε πολύ. Κατάρρευσε στον πόλεμο του 1967, μετά την ταπεινωτική ήττα από ένα μικρό κράτος με μόλις 3 εκατομμύρια κατοίκους. Το Ισραήλ.

Παράλληλα η κατεύθυνση της Αιγύπτου προς την αποδυνάμωση της θρησκευτικής επιρροής, οδήγησε σε μια περίοδο παρατεταμένης κρίσης, φέρνοντας σε σύγκρουση τον Νάσερ με τους φανατικούς ισλαμιστές. Το ίδιο έγινε και σε άλλα κράτη, όπως το Ιράν και η Ιορδανία.

Οι πολιτικές διεργασίες στο πλαίσιο του ισλαμικού εκσυγχρονισμού, οδήγησαν στην εγκατάλειψη των αγροτικών περιοχών προς στις πόλεις, όπου ζούσαν σε συνθήκες ανέχειας. Πολλοί μουσουλμάνοι προδομένοι από τις κυνικές ελίτ, τα σοσιαλιστικά ιδεώδη και την κοσμική διάθρωση της κοινωνίας στράφηκαν προς την αυστηρή τήρηση των ισλαμικών κωδίκων συμπεριφοράς.

Η απομάκρυνση από τις διδαχές του κορανίου θεωρήθηκε το βασικό αίτιων όλων των δεινών.

Η σύγκρουση των δύο κόσμων

Η σημαντικότερη αλλαγή που μετέβαλε τους διεθνείς οικονομικούς όρους σε δομικό επίπεδο, δεν ήταν άλλη από την εκρηκτική άνοδο της τιμής του πετρελαίου την δεκαετία του 1970. Από τα 3 δολάρια ανά βαρέλι που ήταν η σχετικά σταθερή τιμή του για πολλά χρόνια, ξεπέρασε τα 34 μέσα σε μια δεκαετία, ενώ τριπλασιάστηκε η ποσότητα των βαρελιών που διοχετευόντουσαν στην αγορά.

Η αφορμή δόθηκε όταν η Αίγυπτος και η Συρία επιτέθηκαν στο Ισραήλ. Λίγες ημέρες αργότερα, εκπρόσωποι των χωρών μελών του ΟΠΕΚ αποφάσισαν μονομερώς, για πρώτη φορά χωρίς την σύμφωνη γνώμη των πετρελαϊκών εταιριών, να αυξήσουν την τιμή του πετρελαίου κατά 70%.

Η κατάσταση κλιμακώθηκε όταν ο τότε αμερικάνος πρόεδρος Νίξον, απάντησε με στρατιωτική βοήθεια δισεκατομμυρίων δολαρίων προς το Ισραήλ. Οι άραβες ηγέτες ανταπέδωσαν με εμπάργκο πετρελαίου.

Η ανησυχία από την αλματώδη άνοδο του κόστους, για πρώτη φορά δημιούργησε ουρές στα πρατήρια βενζίνης. Οι καταναλωτές και οι εταιρίες στην δύση συνειδητοποίησαν ξαφνικά πόσο εξαρτημένοι ήταν από το αραβικό πετρέλαιο.

Η ένταση έφερε προστριβές μεταξύ των δυτικών. Η τότε Ευρωπαϊκή Κοινότητα διαχώρισε την θέση της και με ανακοίνωση της στήριξε τους άραβες στην διένεξη τους με τους ισραηλινούς. Έτσι ομαλοποιήθηκε η ροή του μαύρου χρυσού προς τις χώρες αυτές. Ακολούθησε η Ιαπωνία, η οποία επίσης ανταμείφθηκε με αναστολή του εμπάργκο.

Παρόλα αυτά, η ύφεση στα βιομηχανικά κράτη δεν αποφεύχθηκε. Για πρώτη φορά από το τέλος του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου είχαμε μείωση του ΑΕΠ.

Η Ιρανική επανάσταση του 1979 θεωρείται το δεύτερο σε σημασία καταλυτικό γεγονός που πυροδότησε την τρέχουσα ισλαμική αναγέννηση. Ο σάχης του Ιράν αντιπροσώπευε για τους μουσουλμάνους την χειρότερη έκφραση της δυτικής διαφθοράς. Η ανατροπή και η αντικατάσταση του από  το φονταμενταλιστικό καθεστώς του Αγιατολάχ Χομεϊνί φανέρωσε πως η ισλαμική αναγέννηση ήταν μια ορατή προοπτική.

Με την αυτοπεποίθηση στα ύψη και εκμεταλλευόμενοι τον ξαφνικό πλούτο, διέθεταν άφθονα κεφάλαια σε θρησκευτικά ιδρύματα και οργανισμούς στο εσωτερικό και το εξωτερικό.

Μετά από αιώνες οπισθοδρόμησης, το Ισλάμ επανέκτησε ρυθμιστικό και πρωταγωνιστικό ρόλο στην παγκόσμια σκακιέρα.

Πηγές: 
- Η οικονομία του υδρογόνου, του Jeremy Rifkin
- Χρέος, τα πρώτα 5000 χρόνια, του David Graeber
- Η νέα ψηφιακή εποχή», των Eric Schmidt και Jared Cohen
- Ισλάμ, του Γεράσιμου Μακρή
- Ιστορία επιζώντων θρησκευμάτων, του Αναστασίου (Γιαννουλάτου)

 (Την άλλη εβδομάδα το 2ο μέρος: η οικονομία στις αραβικές χώρες και η επίδραση του δυτικού μοντέλου)

* Ο Βασίλης Παζόπουλος είναι οικονομολόγος, χρηματιστηριακός αναλυτής, συγγραφέας του βιβλίου Επενδυτές χωρίς Σύνορα

ΠΗΓΗ