Ένας είναι ο καπιταλισμός, θα μας έλεγε το ΚΚΕ (κατά το ένα είναι το κόμμα). Μωρέ ένας είναι, αλλά «τα πάντα ρει». Ο καπιταλισμός που γνώρισε η ανθρωπότητα δεν υπάρχει. Από το 1973 έχει περάσει σε ένα νέο ποιοτικά στάδιο που ονομάζω Air Capitalism. Σ’ αυτό έχει διατηρήσει τα παλιά χαρακτηριστικά του, αλλά έχει προσθέσει και νέα.
Το 1973 είναι έτος «σταθμός». Με την έννοια πως δύο γεγονότα της χρονιάς αυτής σηματοδοτούν τις μετέπειτα εξελίξεις. (1ον) Με την πραξικοπηματική ανατροπή της εκλεγμένης κυβέρνησης του Σ. Αλιέντε στη Χιλή και την επιβολή της δικτατορίας του Α. Πινοσέτ, η Χιλή γίνεται η πρώτη χώρα στον κόσμο που εφαρμόζονται τα νεοφιλελεύθερα δόγματα. Είναι το πρώτο πειραματόζωο της «Σχολής του Σικάγο». (2ον) Ιδρύεται το πρώτο χρηματιστήριο παραγώγων προϊόντων στο Σικάγο. Σε ελάχιστο χρόνο στο «χορό» μπαίνουν πολλές πόλεις σε όλες χώρες.
Διευκρινίσεις. (1η) Στη συνέχεια Π = Παράγωγα (προϊόντα πάσης φύσεως). (2η) Τα Π δεν είναι πρόσφατο «φρούτο». Η ιστορία τους είναι πολύ παλιά (2.500 ετών) και η ιδέα Ελληνική. Ο πρώτος παραγωγάκιας, έτσι λένε στην χρηματιστηριακή αργκό τους παίκτες των Π, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη («Πολιτικά» βιβλίο 1 κεφ.11) ήταν ο Θαλής ο Μιλήσιος. (3η) Δεν αναφέρομαι στα κεφάλαια που κατευθύνονται στα Π για την κάλυψη, αντιστάθμιση κινδύνου/ων (hedging). Αυτά καλώς υπάρχουν αλλά είναι κυριολεκτικά σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με τα συνολικά.
Πόσος είναι ο τζίρος των κεφαλαίων στα Π; Το 1980, μόλις 7 χρόνια μετά την ίδρυση των χρηματιστήριων Π, η αξία τους είναι όση και το παγκόσμιο ΑΕΠ. Το 1993 είναι ήδη 200% μεγαλύτερη από το παγκόσμιο ΑΕΠ (της ίδιας χρονιάς). Τριάντα χρόνια μετά, το 2010, η αξία των Π είναι 1200% μεγαλύτερη από την παγκόσμια οικονομία. Το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι 60 τρις $ και ο τζίρος των Π είναι 780 τρις $ !![1] Δύο ακόμα «συγκρίσεις». Τα 780 τρις $ των Π είναι 3,5 φορές ο παγκόσμιος πλούτος που εκτιμάται σε 220 τρις $. Το 2004, μια ενδιάμεση χρονιά της τελευταίας 20ετίας, οι παγκόσμιες ημερήσιες συναλλαγές Π, ήταν μεγαλύτερες από τη συνολική αξία των εξαγωγών όλων των κρατών ενός ολόκληρου χρόνου !!
Για τους έλληνες, ίσως ένα από τα πιο γνωστά Π είναι τα CDS που τα έμαθαν με την κρίση. Στα χρόνια του ευρώ μέχρι και πριν το ξέσπασμα της κρίσης, η εξέλιξη των CDS φαίνεται στον παρακάτω πίνακα (τα ποσά σε εκατ. $).
Από τα 918 εκατ. του 2001 σκαρφαλώνουν στα 62.200 εκατ. (62,2 τρις) το 2007. Το παγκόσμιο ΑΕΠ το 2007 ήταν 60 τρις $. Την ίδια χρονιά τα CDS ήταν 62,2 τρις $. Είναι σαν να ασφαλίστηκε ολόκληρο το ΑΕΠ του πλανήτη γη και έμειναν και 2,2 τρις $ με τα οποία ασφαλίστηκε το ΑΕΠ του πλανήτη Άρη. (Και μην ακούτε που λένε πως δεν κατοικείται). Κρίσιμο ερώτημα (ένα από τα πολλά).
Ποιοι έχουν το οικονομικό μέγεθος να πουλάνε ασφάλεια (CDS) για αυτά τα αστρονομικά ποσά; Απάντηση ΚΑΝΕΝΑΣ.
Π.χ. από το χρέος της Ελλάδας (300 δις €), αρχές του 2010 είχαν ασφαλιστεί 128 δις € με CDS. Έστω ότι ο Παπανδρέου ως άλλος Ντάριο Φο αναφωνούσε: «Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω». Τι θα γινόταν; Όχι με την Ελλάδα, τους Έλληνες και την ευρωζώνη. Με αυτούς που είχαν πουλήσει τα CDS (την μερίδα του λέοντος είχαν Goldman Sachs, JP Morgan και Morgan Stanley). Για να το γενικεύσω λίγο, ας πάρουμε και τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Το Σεπτέμβριο του 2009 δημιουργήθηκε στο Λονδίνο ο όμιλος Markit Group που έφτιαξε τον δείκτη iTraxx SovX Western Europe. (Βασίζεται στον μέσο όρο των CDS Ελλάδας και άλλων 14 Ευρωπαϊκών χωρών).
Επαναλαμβάνω το ερώτημα.
Για αυτές τις 15 Ευρωπαϊκές χώρες ποιος έχει το οικονομικό μέγεθος, την οικονομική ισχύ, να εγγυηθεί τα δις χρέους της Ελλάδας και τα τρις των υπολοίπων 14 χωρών; Συγνώμη, αλλά και τους κώλους τους να πουλήσουν δεν φτάνουν ούτε για ζήτω. Ούτε καν τα 128 δις χρέους της Ελλάδας δεν είχαν και δεν μπορούσαν να εγγυηθούν. Για να πάρετε μια ιδέα, η μεγαλύτερη αμερικανική (και παγκόσμια) ασφαλιστική εταιρεία είναι η AIG. Η κατάρρευσή της το 2008 οφείλεται στην μεγάλη έκθεση ύψους 15 δις $ που είχε σε CDS (15 δις όχι τρις). Αν ο κολοσσός AIG δεν είχε το μέγεθος να καλύψει μόλις 15 δις έκθεση σε CDS, ποιος είχε το μέγεθος να καλύψει τα 128 δις χρέους σε CDS (από τα 300 δις χρέους) της Ελλάδας; Κανείς βέβαια και μην το συζητάμε καν για τις υπόλοιπες 14 Ευρωπαϊκές χώρες.
Αν η Ελλάδα «κατέβαζε ρολά», όλοι αυτοί που πουλούσαν ασφάλεια (CDS) για τα ελληνικά ομόλογα θα κατέρρεαν σαν πύργος από τραπουλόχαρτα, και μαζί τους η παγκόσμια οικονομία.[2] Πολύ σωστά έγραφε ο Michael Lewitt σε άρθρο του στη New York Times (16/9/2008): «Οι εκδότες των παραγώγων CDS θα έπρεπε λογικά να διαθέτουν εγγυήσεις (ή αντασφαλίσεις) για να υποστηρίζουν τις μελλοντικές υποχρεώσεις τους, αλλά στο παράλογο χρηματοπιστωτικό περιβάλλον που ζούμε οι εγγυήσεις αυτές είναι εξαιρετικά χαμηλές. Έτσι, αν η φούσκα σκάσει, όπως στην περίπτωση των ακριβώς αντίστοιχων παραγώγων real-estate στις ΗΠΑ, τότε αδυνατούν να καλύψουν τις υποχρεώσεις τους και τρέχει το κράτος -δηλαδή οι φορολογούμενοι- να πληρώσουν το πάπλωμα».[3]
Υπήρχε και υπάρχει βιομηχανικό ή παραγωγικό κεφάλαιο και χρηματικό κεφάλαιο που επενδύεται στο προηγούμενο. Σήμερα όλα αυτά μαζί είναι σταγόνα στον ωκεανό συγκριτικά με το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο. Μια θάλασσα κεφαλαίου που δεν είναι «παρκαρισμένο» στο σεντούκι της γιαγιάς, ούτε όμως και στην παραγωγική διαδικασία. Είναι στα εκατοντάδες χρηματοοικονομικά Π.
Με απλά ελληνικά είναι κυριολεκτικά σε αέρα κοπανιστό. Δεν παράγει απολύτως τίποτα που να χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους. Ούτε καν μια καρφίτσα ή μία βίδα. Κάτι που αναγνωρίζει (έστω και έμμεσα) ο Barack Obama όταν απευθύνει έκκληση στο Κογκρέσο λέγοντας πως: «Είναι πολύ σημαντικό να κάνουμε οτιδήποτε για να καταστήσουμε πιο πιθανό οι άνθρωποι να χτίζουν και να δημιουργούν πράγματα σε αυτήν τη χώρα».
Παρένθεση. Το 2006 ο Τζωρτζ Μπους διόρισε υπουργό οικονομικών τον Paulson. Το 2007 και ενώ η κρίση με τα subprime είχε ήδη ξεκινήσει δήλωνε: «Μια ανοιχτή, ανταγωνιστική, απελευθερωμένη χρηματιστική αγορά μπορεί να εξασφαλίσει πόρους και ευημερία πολύ αποτελεσματικότερα από τις κυβερνητικές παρεμβάσεις». Όταν αργότερα η κατάρρευση ήταν ήδη γεγονός, επέμενε ότι: «η ζημιά θα είναι πολύ περιορισμένη γιατί η παγκόσμια οικονομία είναι η ισχυρότερη εδώ και δεκαετίες».
Θα πείτε, «νεοφιλελεύθερος είναι, τι θα έλεγε;». Δείτε όμως. Ο ίδιος, όντας υπουργός οικονομικών, πόνταρε στην κατάρρευση της αγοράς των ενυπόθηκων δανείων. Το «Newsweek» ανεβάζει το ποσό που κέρδισε το 2008 σε τουλάχιστον 15 δις δολάρια!![4] Οι New York Times έγραψαν πως: «πρόκειται για τη μεγαλύτερη ίσως λεία στην ιστορία της Wall Street». Το 2009 ο αρθρογράφος της Wall Street Journal, Gregory Zuckerman, στο βιβλίο του Η καλύτερη συναλλαγή που έγινε ποτέ [5], αναλύει πώς ο Paulson «έγραψε χρηματοοικονομική ιστορία».
Πείτε μου τώρα. Αυτός ο άνθρωπος, που κέρδισε το αστρονομικό ποσό των 15 δις $, τι ακριβώς παρήγαγε που να ήταν χρήσιμο στους ανθρώπους; Ο Bill Gates έβγαλε περισσότερα, αλλά για πολλά χρόνια ο ίδιος και χιλιάδες άνθρωποι που εργάζονται στη Microsoft «δημιουργούν πράγματα σε αυτήν τη χώρα»(Obama). Ο Paulson τι δημιούργησε; Το απόλυτο τίποτα. Ούτε καν μια καρφίτσα ή μία βίδα.
Κλείνω την παρένθεση.
Σε σχέση με το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο, δεν μιλούμε για την υπεραξία του Μαρξ και το κόστος της εργατικής δύναμης. Ούτε καν για την κατά Άνταμ Σμιθ ανάγκη αναδιανομής ενός μέρους του πλούτου που παράγεται. Γιατί ο «πλούτος που παράγεται» από το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο δεν μπορεί καν να αναδιανεμηθεί. Και δεν μπορεί γιατί είναι εικονικός, πλασματικός. Δεν προκύπτει ούτε από χειρονακτική εργασία, ούτε από πνευματική εργασία.
Στην πραγματικότητα είναι υπεξαίρεση κεφαλαίου. Κοντολογίς έχουμε ένα νέο στάδιο του καπιταλισμού και μια νέα αντίθεση. Η προϋπάρχουσα αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας, εμφανίζεται στη διαδικασία παραγωγής πλούτου του οποίου αποκλειστική πηγή είναι η εργασία (χειρονακτική ή και πνευματική). Στο στάδιο του Air Capitalism προστίθεται η αντίθεση παρασιτικού χρηματικού κεφαλαίου και αυτής καθαυτής της παραγωγής. Ο καπιταλισμός στο στάδιο αυτό κορύφωσε την κουλτούρα «ο νικητής τα παίρνει όλα».
Πριν 100 χρόνια ο Λένιν αναφερόταν στην κυριαρχία του χρηματικού κεφαλαίου στο βιομηχανικό ή παραγωγικό κεφάλαιο και στο διαχωρισμό του απ’ αυτά. Στο στάδιο του Air Capitalism η κυριαρχία πλέον έχει περάσει στο παρασιτικό κεφάλαιο που επίσης έχει διαχωριστεί από τα προηγούμενα δύο. Για την ακρίβεια έχει πλήρως αυτονομηθεί. Τα τελευταία 30 χρόνια, δεν έχουμε μόνο μεταφορά εισοδημάτων από τους πολλούς φτωχότερους στους λίγους πλουσιότερους. Έχουμε και μεταφορά κεφαλαίου από το βιομηχανικό ή παραγωγικό κεφάλαιο και το χρηματικό που επενδύεται σ’ αυτό, προς το παρασιτικό κεφάλαιο. Δηλαδή, ΚΑΙ από τον κόσμο του πλούτου (που όμως βρίσκεται στην παραγωγική σφαίρα), προς το παρασιτικό κεφάλαιο που κάνει υπεξαίρεση κεφαλαίου.[6]
Συμπερασματικά το παρασιτικό κεφάλαιο είναι στον αέρα και αυγατίζει με αέρα. Ποσώς ενδιαφέρεται για την πραγματική οικονομία. Παραγωγική διαδικασία, παραγωγή ή υπερπαραγωγή, προσφορά και ζήτηση του είναι παντελώς ανούσια. Χτίζει θέσεις στον αέρα (short ή long), πουλάει τις θέσεις του, παίρνει τα κέρδη του και για σας. Πάμε γι’ άλλα. Κι αν στραβώσει κάτι no problem. Ας είναι καλά το κρατικό ιππικό, δηλαδή το γκουβέρνο.
Λέει ο Paul Volcker [7]: «Δεν είναι λογικό τα κρατικά κονδύλια, τα χρήματα των φορολογουμένων δηλαδή, να προστατεύουν και να στηρίζουν κερδοσκοπικές δραστηριότητες». Το Δεκέμβρη του 2009 μιλώντας στο Sussex της Αγγλίας, σε μεγάλο ακροατήριο χρηματιστών και τραπεζιτών, τους άφησε όλους σύξυλους όταν ξιφούλκησε ενάντια στα Π για να καταλήξει: «Τα παράγωγα προϊόνταδεν έχουν προσφέρει τίποτα απολύτως θετικό στην παγκόσμια οικονομία». Όταν αυτά τα λέει το «ιερό τέρας» των ΗΠΑ, εγώ τι να προσθέσω;
Οι σώφρονες επιχειρηματίες (οικονομικά μικροί ή μεγάλοι), ξέρουν καλά και έχουν κάθε λόγο να αναγνωρίζουν, ότι υπάρχει πραγματικό οικονομικό συμφέρον στην ευμάρεια των κοινωνιών στις οποίες δραστηριοποιούνται. Ότι η επιτυχία ή η αποτυχία δεν καθορίζεται αποκλειστικά από τα κέρδη. Ούτε από τα κέρδη ανά μετοχή και τα κέρδη των εταίρων. Μια πετυχημένη οικονομία πρέπει να έχει θεμέλια την εμπιστοσύνη τον αλληλοσεβασμό και όλα όσα αυτά συνεπάγονται. Αντίθετα, για το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο όλα αυτά είναι κουραφέξαλα.
Ανέκαθεν το «κλασσικό» κεφάλαιο επεδίωκε να έχει τα περισσότερα δυνατά ερείσματα στα κέντρα ισχύος της πολιτικής για ευνόητους λόγους. Σήμερα, στο στάδιο του Air Capitalism, το παρασιτικό κεφάλαιο δεν επιδιώκει απλώς αυτό. Επιβάλλει την πολιτική. Κυβερνήσεις και κράτη «χορεύουν» στο σκοπό που τους σφυρίζει. Δείτε π.χ. τις ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις. Έχουν ήδη απεμπολήσει την κυριαρχία της πολιτικής επί της οικονομίας. Έχουν αποδεχτεί τηνπεριθωριοποίηση των πολιτικών επιλογών των λαών και την εξαφάνιση (αντικατάσταση) της πολιτικής από τους οικονομικούς δείκτες.
Στο στάδιο του Air Capitalism, η δυνατότητα των κρατών να ρυθμίζουν κυρίαρχα τη λειτουργία των κοινωνιών τους και των οικονομιών τους είναι από πολύ περιορισμένη έως ανύπαρκτη. Όταν όμως στο παρασιτικό κεφάλαιο δεν μπορεί να στήσει ανάχωμα η ισχύς των κρατών, και αποδέχονται την ανταλλαγή της κρατικής κυριαρχίας με τα «καλά λόγια» των αγορών (πχ. για την πιστοληπτική τους ικανότητα), τότε δεν είναι στραβός ο γιαλός.
Ο Air Capitalism «πρόλαβε» να γνωρίσει 28 πιστωτικές κρίσεις, άλλες τόσες φούσκες (που φυσικά έσκασαν), 58 χρηματιστηριακές κρίσεις, 122 υφέσεις σε 21 αναπτυγμένες χώρες ενώ περισσότερα από τα μισά κράτη πτώχευσαν. Η τελευταία κρίση όμως δεν είναι μια ακόμα «συνήθης» κρίση. Πρόκειται για μια δομική κρίση που τραντάζει τους δύο βασικούς πυλώνες του καπιταλιστικού συστήματος. Από τη μια την κερδοφορία του βιομηχανικού (ή παραγωγικού) αλλά και χρηματικού κεφαλαίου, οικονομικός πυλώνας, και από την άλλη την κυριαρχία του, πολιτικός πυλώνας.
Πρόκειται δηλαδή για κρίση που ακουμπά τον «σκληρό πυρήνα» των σχέσεων παραγωγής αλλά και αναπαραγωγής του συστήματος.
Πριν 2.500 χρόνια ο Αριστοτέλης διαπίστωνε πως δεν υπάρχει αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση. Ο άνθρωπος ως κοινωνικό όν διαμορφώνει τις συνθήκες και ταυτόχρονα καθορίζεται απ’ αυτές. Το θετικό είναι πως οι λαοί πλέον είναι οργισμένοι (σε Ευρώπη, ΗΠΑ κ.α.) και όπως έγραφε ο Καστοριάδης «Τα πάθη θεσμίζουν τις πόλεις». Τα ζητήματα έχουν ήδη τεθεί. Η οργή των λαών εδράζεται, έστω και υποσυνείδητα, στην επιθυμία να ζήσουν σε Δημοκρατία και όχι σε τραπεζική «δημοκρατία» αιχμάλωτοι ες αεί.
Μπορεί αυτή η οργή να είναι ακόμα εσωτερική ή να μην εκφράζεται έντονα και πολύ περισσότερο οργανωμένα. Ίσως ούτε και με νηφαλιότητα ούτε καν με λογική. Είναι όμως αναγκαία συναισθηματικά. Είναι η αναγκαία συνθήκη για να δώσει Ιστορικό ρόλο στην αισιοδοξία. Αναγκαία, όχι όμως και ικανή. Ικανή θα την καταστήσει ο καθένας από μας, που πρέπει να καταλάβει και να δράσει εκτός καναπέ. Μόνο έτσι θα ξεκουμπιστούν οι δουλοπρεπείς πολιτικοί της τραπεζικής «δημοκρατίας». Αυτοί που υπηρετούν το χρηματοπιστωτικό σύστημα και το παρασιτικό κεφάλαιο που φωλιάζει μέσα σ’ αυτό. Μόνο όλοι μαζί μπορούμε να απαλλαγούμε από τους λαθρεπιβάτες της Ιστορίας. Άλλος τρόπος δεν υπήρξε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Ούτε και θα υπάρξει.
Χρήστος Γιαννίμπας
[1] Αυτονόητο πως είναι αστρονομικά μοχλευμένο χρήμα. Δείτε ενδεικτικά, Ενεργητικά (Ε) και Αξία Παραγώγων (ΑΠ). (Ποσά σε εκατ. $, στοιχεία των ισολογισμών τους).
JP Morgan: Ε=1.791.060 $ ΑΠ=78.113.753 $
Citibank: Ε=1.216.291 $ ΑΠ=56.096.970 $
Bank of America Ε=1.454.051 $ ΑΠ=53.157.271 $
Οι τρεις πρώτες (σε ΑΠ) τράπεζες, όλες αμερικάνικες, έχουν μοχλευμένα κεφάλαια στα διάφορα παράγωγα (=αέρας κοπανιστός) 187.368 δις $ ήτοι 187 τρις $, όταν το ΑΕΠ του πλανήτη είναι 60 τρις $. Κάντε και την σύγκριση των 187 τρις της ΑΠ με τα 4,46 τρις του ενεργητικού τους. Μόχλευση 46 φορές!!!! Επιπλέον, οι Citibank και Bank of America διασώθηκαν από την κατάρρευση με χρήματα των αμερικανών φορολογουμένων. Όμως όχι μόνο δεν συμμορφώθηκαν περιορίζοντας την μόχλευση τους στις τοποθετήσεις τους στα παράγωγα, αλλά αντιθέτως τις ενίσχυσαν. Από τη διάσωσή τους το 2008 και μόνο μέσα σε δύο χρόνια τις αύξησαν κατά 16 τρις $ η κάθε μία. Ποσό που είναι ίσο με το ΑΕΠ της Ευρώπης. Μήπως αναρωτιέστε που πήγαν τα τρις $ που τύπωσαν οι ΗΠΑ ή θέλετε τα αντίστοιχα ποσά για τις τράπεζες της ευρωζώνης;
[2] Γιατί λέτε τους είχε πιάσει τόση πρεμούρα να μας «σώσουν» ντε και καλά; Δυστυχώς όμως τα πολιτικά μας «ξεφτέρια» μπέρδεψαν το PSA που είναι εξέταση για τον προστάτη, με το PSI που είναι «εξέταση» για τους προστάτες.
[3] Μ’ αυτά που γράφει, αν ζούσε ο Εντγκαρ Χούβερ (Δ/τής του FBI) ο Michael Lewitt θα ήταν αριστερός και η New York Times (τουλάχιστον) η ΑΥΓΗ.
[4] Αυτά είναι φράγκα Mr. G. Soros, όχι τα «ψίχουλα» του 1 δισ. $ που κέρδισες το 1992.
[5] Gregory Zuckerman: Τhe Greatest Τrade Εver, Βroadway Βooks, 2009.
[6] Επισημαίνει ο νομπελίστας Paul Krugman (Άρθρο του στους New York Times Νοέμβρης 2011): «Το σλόγκαν του 99% ίσως δεν είναι πολύ σκληρό και δεν λέει όλη την αλήθεια, καθώς ένα μεγάλο μέρος των κερδών του 1% έχουν καρπωθεί από ένα ακόμη μικρότερο γκρουπ, το 0,1% που είναι οι πλουσιότεροι».
[7] O Paul Volcker είναι η «ζωντανή οικονομική ιστορία» 60 χρόνων των ΗΠΑ. Ο Barack Obama τον επέλεξε ως πρόεδρο της επιτροπής σοφών για την κρίση (επίσημη ονομασία «Economic Recovery Advisory Board»). Από το 1952 (!) πηγαινοέρχεται συνεχώς και αδιαλείπτως ανάμεσα στα μεγαθήρια της Wall Street (κυρίως τον όμιλο Ροκφέλερ) και την εκτελεστική εξουσία. Ο ίδιος είναι δημοκρατικός αλλά δεν είχε πρόβλημα να εργαστεί (την οκταετία 1979 - 1987) στις κυβερνήσεις Τ. Κάρτερ και Ρ. Ρέιγκαν. Είχε προειδοποιήσει για: «επερχόμενο οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν εξαναγκάσει το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τις πρακτικές του».
Δίδαξε το μάθημα της χημείας σχεδόν 25 χρόνια. Στη συνέχεια ασχολήθηκε με το χρηματιστήριο και έδωσε με επιτυχία τις εξετάσεις πιστοποίησης των στελεχών του ΧΑΑ, της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς.
Το 1973 είναι έτος «σταθμός». Με την έννοια πως δύο γεγονότα της χρονιάς αυτής σηματοδοτούν τις μετέπειτα εξελίξεις. (1ον) Με την πραξικοπηματική ανατροπή της εκλεγμένης κυβέρνησης του Σ. Αλιέντε στη Χιλή και την επιβολή της δικτατορίας του Α. Πινοσέτ, η Χιλή γίνεται η πρώτη χώρα στον κόσμο που εφαρμόζονται τα νεοφιλελεύθερα δόγματα. Είναι το πρώτο πειραματόζωο της «Σχολής του Σικάγο». (2ον) Ιδρύεται το πρώτο χρηματιστήριο παραγώγων προϊόντων στο Σικάγο. Σε ελάχιστο χρόνο στο «χορό» μπαίνουν πολλές πόλεις σε όλες χώρες.
Διευκρινίσεις. (1η) Στη συνέχεια Π = Παράγωγα (προϊόντα πάσης φύσεως). (2η) Τα Π δεν είναι πρόσφατο «φρούτο». Η ιστορία τους είναι πολύ παλιά (2.500 ετών) και η ιδέα Ελληνική. Ο πρώτος παραγωγάκιας, έτσι λένε στην χρηματιστηριακή αργκό τους παίκτες των Π, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη («Πολιτικά» βιβλίο 1 κεφ.11) ήταν ο Θαλής ο Μιλήσιος. (3η) Δεν αναφέρομαι στα κεφάλαια που κατευθύνονται στα Π για την κάλυψη, αντιστάθμιση κινδύνου/ων (hedging). Αυτά καλώς υπάρχουν αλλά είναι κυριολεκτικά σταγόνα στον ωκεανό σε σχέση με τα συνολικά.
Πόσος είναι ο τζίρος των κεφαλαίων στα Π; Το 1980, μόλις 7 χρόνια μετά την ίδρυση των χρηματιστήριων Π, η αξία τους είναι όση και το παγκόσμιο ΑΕΠ. Το 1993 είναι ήδη 200% μεγαλύτερη από το παγκόσμιο ΑΕΠ (της ίδιας χρονιάς). Τριάντα χρόνια μετά, το 2010, η αξία των Π είναι 1200% μεγαλύτερη από την παγκόσμια οικονομία. Το παγκόσμιο ΑΕΠ είναι 60 τρις $ και ο τζίρος των Π είναι 780 τρις $ !![1] Δύο ακόμα «συγκρίσεις». Τα 780 τρις $ των Π είναι 3,5 φορές ο παγκόσμιος πλούτος που εκτιμάται σε 220 τρις $. Το 2004, μια ενδιάμεση χρονιά της τελευταίας 20ετίας, οι παγκόσμιες ημερήσιες συναλλαγές Π, ήταν μεγαλύτερες από τη συνολική αξία των εξαγωγών όλων των κρατών ενός ολόκληρου χρόνου !!
Για τους έλληνες, ίσως ένα από τα πιο γνωστά Π είναι τα CDS που τα έμαθαν με την κρίση. Στα χρόνια του ευρώ μέχρι και πριν το ξέσπασμα της κρίσης, η εξέλιξη των CDS φαίνεται στον παρακάτω πίνακα (τα ποσά σε εκατ. $).
Ποιοι έχουν το οικονομικό μέγεθος να πουλάνε ασφάλεια (CDS) για αυτά τα αστρονομικά ποσά; Απάντηση ΚΑΝΕΝΑΣ.
Π.χ. από το χρέος της Ελλάδας (300 δις €), αρχές του 2010 είχαν ασφαλιστεί 128 δις € με CDS. Έστω ότι ο Παπανδρέου ως άλλος Ντάριο Φο αναφωνούσε: «Δεν πληρώνω! Δεν πληρώνω». Τι θα γινόταν; Όχι με την Ελλάδα, τους Έλληνες και την ευρωζώνη. Με αυτούς που είχαν πουλήσει τα CDS (την μερίδα του λέοντος είχαν Goldman Sachs, JP Morgan και Morgan Stanley). Για να το γενικεύσω λίγο, ας πάρουμε και τις άλλες χώρες της Ευρώπης. Το Σεπτέμβριο του 2009 δημιουργήθηκε στο Λονδίνο ο όμιλος Markit Group που έφτιαξε τον δείκτη iTraxx SovX Western Europe. (Βασίζεται στον μέσο όρο των CDS Ελλάδας και άλλων 14 Ευρωπαϊκών χωρών).
Επαναλαμβάνω το ερώτημα.
Για αυτές τις 15 Ευρωπαϊκές χώρες ποιος έχει το οικονομικό μέγεθος, την οικονομική ισχύ, να εγγυηθεί τα δις χρέους της Ελλάδας και τα τρις των υπολοίπων 14 χωρών; Συγνώμη, αλλά και τους κώλους τους να πουλήσουν δεν φτάνουν ούτε για ζήτω. Ούτε καν τα 128 δις χρέους της Ελλάδας δεν είχαν και δεν μπορούσαν να εγγυηθούν. Για να πάρετε μια ιδέα, η μεγαλύτερη αμερικανική (και παγκόσμια) ασφαλιστική εταιρεία είναι η AIG. Η κατάρρευσή της το 2008 οφείλεται στην μεγάλη έκθεση ύψους 15 δις $ που είχε σε CDS (15 δις όχι τρις). Αν ο κολοσσός AIG δεν είχε το μέγεθος να καλύψει μόλις 15 δις έκθεση σε CDS, ποιος είχε το μέγεθος να καλύψει τα 128 δις χρέους σε CDS (από τα 300 δις χρέους) της Ελλάδας; Κανείς βέβαια και μην το συζητάμε καν για τις υπόλοιπες 14 Ευρωπαϊκές χώρες.
Αν η Ελλάδα «κατέβαζε ρολά», όλοι αυτοί που πουλούσαν ασφάλεια (CDS) για τα ελληνικά ομόλογα θα κατέρρεαν σαν πύργος από τραπουλόχαρτα, και μαζί τους η παγκόσμια οικονομία.[2] Πολύ σωστά έγραφε ο Michael Lewitt σε άρθρο του στη New York Times (16/9/2008): «Οι εκδότες των παραγώγων CDS θα έπρεπε λογικά να διαθέτουν εγγυήσεις (ή αντασφαλίσεις) για να υποστηρίζουν τις μελλοντικές υποχρεώσεις τους, αλλά στο παράλογο χρηματοπιστωτικό περιβάλλον που ζούμε οι εγγυήσεις αυτές είναι εξαιρετικά χαμηλές. Έτσι, αν η φούσκα σκάσει, όπως στην περίπτωση των ακριβώς αντίστοιχων παραγώγων real-estate στις ΗΠΑ, τότε αδυνατούν να καλύψουν τις υποχρεώσεις τους και τρέχει το κράτος -δηλαδή οι φορολογούμενοι- να πληρώσουν το πάπλωμα».[3]
Υπήρχε και υπάρχει βιομηχανικό ή παραγωγικό κεφάλαιο και χρηματικό κεφάλαιο που επενδύεται στο προηγούμενο. Σήμερα όλα αυτά μαζί είναι σταγόνα στον ωκεανό συγκριτικά με το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο. Μια θάλασσα κεφαλαίου που δεν είναι «παρκαρισμένο» στο σεντούκι της γιαγιάς, ούτε όμως και στην παραγωγική διαδικασία. Είναι στα εκατοντάδες χρηματοοικονομικά Π.
Με απλά ελληνικά είναι κυριολεκτικά σε αέρα κοπανιστό. Δεν παράγει απολύτως τίποτα που να χρησιμοποιείται από τους ανθρώπους. Ούτε καν μια καρφίτσα ή μία βίδα. Κάτι που αναγνωρίζει (έστω και έμμεσα) ο Barack Obama όταν απευθύνει έκκληση στο Κογκρέσο λέγοντας πως: «Είναι πολύ σημαντικό να κάνουμε οτιδήποτε για να καταστήσουμε πιο πιθανό οι άνθρωποι να χτίζουν και να δημιουργούν πράγματα σε αυτήν τη χώρα».
Παρένθεση. Το 2006 ο Τζωρτζ Μπους διόρισε υπουργό οικονομικών τον Paulson. Το 2007 και ενώ η κρίση με τα subprime είχε ήδη ξεκινήσει δήλωνε: «Μια ανοιχτή, ανταγωνιστική, απελευθερωμένη χρηματιστική αγορά μπορεί να εξασφαλίσει πόρους και ευημερία πολύ αποτελεσματικότερα από τις κυβερνητικές παρεμβάσεις». Όταν αργότερα η κατάρρευση ήταν ήδη γεγονός, επέμενε ότι: «η ζημιά θα είναι πολύ περιορισμένη γιατί η παγκόσμια οικονομία είναι η ισχυρότερη εδώ και δεκαετίες».
Θα πείτε, «νεοφιλελεύθερος είναι, τι θα έλεγε;». Δείτε όμως. Ο ίδιος, όντας υπουργός οικονομικών, πόνταρε στην κατάρρευση της αγοράς των ενυπόθηκων δανείων. Το «Newsweek» ανεβάζει το ποσό που κέρδισε το 2008 σε τουλάχιστον 15 δις δολάρια!![4] Οι New York Times έγραψαν πως: «πρόκειται για τη μεγαλύτερη ίσως λεία στην ιστορία της Wall Street». Το 2009 ο αρθρογράφος της Wall Street Journal, Gregory Zuckerman, στο βιβλίο του Η καλύτερη συναλλαγή που έγινε ποτέ [5], αναλύει πώς ο Paulson «έγραψε χρηματοοικονομική ιστορία».
Πείτε μου τώρα. Αυτός ο άνθρωπος, που κέρδισε το αστρονομικό ποσό των 15 δις $, τι ακριβώς παρήγαγε που να ήταν χρήσιμο στους ανθρώπους; Ο Bill Gates έβγαλε περισσότερα, αλλά για πολλά χρόνια ο ίδιος και χιλιάδες άνθρωποι που εργάζονται στη Microsoft «δημιουργούν πράγματα σε αυτήν τη χώρα»(Obama). Ο Paulson τι δημιούργησε; Το απόλυτο τίποτα. Ούτε καν μια καρφίτσα ή μία βίδα.
Κλείνω την παρένθεση.
Σε σχέση με το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο, δεν μιλούμε για την υπεραξία του Μαρξ και το κόστος της εργατικής δύναμης. Ούτε καν για την κατά Άνταμ Σμιθ ανάγκη αναδιανομής ενός μέρους του πλούτου που παράγεται. Γιατί ο «πλούτος που παράγεται» από το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο δεν μπορεί καν να αναδιανεμηθεί. Και δεν μπορεί γιατί είναι εικονικός, πλασματικός. Δεν προκύπτει ούτε από χειρονακτική εργασία, ούτε από πνευματική εργασία.
Στην πραγματικότητα είναι υπεξαίρεση κεφαλαίου. Κοντολογίς έχουμε ένα νέο στάδιο του καπιταλισμού και μια νέα αντίθεση. Η προϋπάρχουσα αντίθεση κεφαλαίου και εργασίας, εμφανίζεται στη διαδικασία παραγωγής πλούτου του οποίου αποκλειστική πηγή είναι η εργασία (χειρονακτική ή και πνευματική). Στο στάδιο του Air Capitalism προστίθεται η αντίθεση παρασιτικού χρηματικού κεφαλαίου και αυτής καθαυτής της παραγωγής. Ο καπιταλισμός στο στάδιο αυτό κορύφωσε την κουλτούρα «ο νικητής τα παίρνει όλα».
Πριν 100 χρόνια ο Λένιν αναφερόταν στην κυριαρχία του χρηματικού κεφαλαίου στο βιομηχανικό ή παραγωγικό κεφάλαιο και στο διαχωρισμό του απ’ αυτά. Στο στάδιο του Air Capitalism η κυριαρχία πλέον έχει περάσει στο παρασιτικό κεφάλαιο που επίσης έχει διαχωριστεί από τα προηγούμενα δύο. Για την ακρίβεια έχει πλήρως αυτονομηθεί. Τα τελευταία 30 χρόνια, δεν έχουμε μόνο μεταφορά εισοδημάτων από τους πολλούς φτωχότερους στους λίγους πλουσιότερους. Έχουμε και μεταφορά κεφαλαίου από το βιομηχανικό ή παραγωγικό κεφάλαιο και το χρηματικό που επενδύεται σ’ αυτό, προς το παρασιτικό κεφάλαιο. Δηλαδή, ΚΑΙ από τον κόσμο του πλούτου (που όμως βρίσκεται στην παραγωγική σφαίρα), προς το παρασιτικό κεφάλαιο που κάνει υπεξαίρεση κεφαλαίου.[6]
Συμπερασματικά το παρασιτικό κεφάλαιο είναι στον αέρα και αυγατίζει με αέρα. Ποσώς ενδιαφέρεται για την πραγματική οικονομία. Παραγωγική διαδικασία, παραγωγή ή υπερπαραγωγή, προσφορά και ζήτηση του είναι παντελώς ανούσια. Χτίζει θέσεις στον αέρα (short ή long), πουλάει τις θέσεις του, παίρνει τα κέρδη του και για σας. Πάμε γι’ άλλα. Κι αν στραβώσει κάτι no problem. Ας είναι καλά το κρατικό ιππικό, δηλαδή το γκουβέρνο.
Λέει ο Paul Volcker [7]: «Δεν είναι λογικό τα κρατικά κονδύλια, τα χρήματα των φορολογουμένων δηλαδή, να προστατεύουν και να στηρίζουν κερδοσκοπικές δραστηριότητες». Το Δεκέμβρη του 2009 μιλώντας στο Sussex της Αγγλίας, σε μεγάλο ακροατήριο χρηματιστών και τραπεζιτών, τους άφησε όλους σύξυλους όταν ξιφούλκησε ενάντια στα Π για να καταλήξει: «Τα παράγωγα προϊόνταδεν έχουν προσφέρει τίποτα απολύτως θετικό στην παγκόσμια οικονομία». Όταν αυτά τα λέει το «ιερό τέρας» των ΗΠΑ, εγώ τι να προσθέσω;
Οι σώφρονες επιχειρηματίες (οικονομικά μικροί ή μεγάλοι), ξέρουν καλά και έχουν κάθε λόγο να αναγνωρίζουν, ότι υπάρχει πραγματικό οικονομικό συμφέρον στην ευμάρεια των κοινωνιών στις οποίες δραστηριοποιούνται. Ότι η επιτυχία ή η αποτυχία δεν καθορίζεται αποκλειστικά από τα κέρδη. Ούτε από τα κέρδη ανά μετοχή και τα κέρδη των εταίρων. Μια πετυχημένη οικονομία πρέπει να έχει θεμέλια την εμπιστοσύνη τον αλληλοσεβασμό και όλα όσα αυτά συνεπάγονται. Αντίθετα, για το παρασιτικό χρηματικό κεφάλαιο όλα αυτά είναι κουραφέξαλα.
Ανέκαθεν το «κλασσικό» κεφάλαιο επεδίωκε να έχει τα περισσότερα δυνατά ερείσματα στα κέντρα ισχύος της πολιτικής για ευνόητους λόγους. Σήμερα, στο στάδιο του Air Capitalism, το παρασιτικό κεφάλαιο δεν επιδιώκει απλώς αυτό. Επιβάλλει την πολιτική. Κυβερνήσεις και κράτη «χορεύουν» στο σκοπό που τους σφυρίζει. Δείτε π.χ. τις ευρωπαϊκές πολιτικές δυνάμεις. Έχουν ήδη απεμπολήσει την κυριαρχία της πολιτικής επί της οικονομίας. Έχουν αποδεχτεί τηνπεριθωριοποίηση των πολιτικών επιλογών των λαών και την εξαφάνιση (αντικατάσταση) της πολιτικής από τους οικονομικούς δείκτες.
Στο στάδιο του Air Capitalism, η δυνατότητα των κρατών να ρυθμίζουν κυρίαρχα τη λειτουργία των κοινωνιών τους και των οικονομιών τους είναι από πολύ περιορισμένη έως ανύπαρκτη. Όταν όμως στο παρασιτικό κεφάλαιο δεν μπορεί να στήσει ανάχωμα η ισχύς των κρατών, και αποδέχονται την ανταλλαγή της κρατικής κυριαρχίας με τα «καλά λόγια» των αγορών (πχ. για την πιστοληπτική τους ικανότητα), τότε δεν είναι στραβός ο γιαλός.
Ο Air Capitalism «πρόλαβε» να γνωρίσει 28 πιστωτικές κρίσεις, άλλες τόσες φούσκες (που φυσικά έσκασαν), 58 χρηματιστηριακές κρίσεις, 122 υφέσεις σε 21 αναπτυγμένες χώρες ενώ περισσότερα από τα μισά κράτη πτώχευσαν. Η τελευταία κρίση όμως δεν είναι μια ακόμα «συνήθης» κρίση. Πρόκειται για μια δομική κρίση που τραντάζει τους δύο βασικούς πυλώνες του καπιταλιστικού συστήματος. Από τη μια την κερδοφορία του βιομηχανικού (ή παραγωγικού) αλλά και χρηματικού κεφαλαίου, οικονομικός πυλώνας, και από την άλλη την κυριαρχία του, πολιτικός πυλώνας.
Πρόκειται δηλαδή για κρίση που ακουμπά τον «σκληρό πυρήνα» των σχέσεων παραγωγής αλλά και αναπαραγωγής του συστήματος.
Πριν 2.500 χρόνια ο Αριστοτέλης διαπίστωνε πως δεν υπάρχει αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση. Ο άνθρωπος ως κοινωνικό όν διαμορφώνει τις συνθήκες και ταυτόχρονα καθορίζεται απ’ αυτές. Το θετικό είναι πως οι λαοί πλέον είναι οργισμένοι (σε Ευρώπη, ΗΠΑ κ.α.) και όπως έγραφε ο Καστοριάδης «Τα πάθη θεσμίζουν τις πόλεις». Τα ζητήματα έχουν ήδη τεθεί. Η οργή των λαών εδράζεται, έστω και υποσυνείδητα, στην επιθυμία να ζήσουν σε Δημοκρατία και όχι σε τραπεζική «δημοκρατία» αιχμάλωτοι ες αεί.
Μπορεί αυτή η οργή να είναι ακόμα εσωτερική ή να μην εκφράζεται έντονα και πολύ περισσότερο οργανωμένα. Ίσως ούτε και με νηφαλιότητα ούτε καν με λογική. Είναι όμως αναγκαία συναισθηματικά. Είναι η αναγκαία συνθήκη για να δώσει Ιστορικό ρόλο στην αισιοδοξία. Αναγκαία, όχι όμως και ικανή. Ικανή θα την καταστήσει ο καθένας από μας, που πρέπει να καταλάβει και να δράσει εκτός καναπέ. Μόνο έτσι θα ξεκουμπιστούν οι δουλοπρεπείς πολιτικοί της τραπεζικής «δημοκρατίας». Αυτοί που υπηρετούν το χρηματοπιστωτικό σύστημα και το παρασιτικό κεφάλαιο που φωλιάζει μέσα σ’ αυτό. Μόνο όλοι μαζί μπορούμε να απαλλαγούμε από τους λαθρεπιβάτες της Ιστορίας. Άλλος τρόπος δεν υπήρξε ποτέ στην ανθρώπινη ιστορία. Ούτε και θα υπάρξει.
Χρήστος Γιαννίμπας
[1] Αυτονόητο πως είναι αστρονομικά μοχλευμένο χρήμα. Δείτε ενδεικτικά, Ενεργητικά (Ε) και Αξία Παραγώγων (ΑΠ). (Ποσά σε εκατ. $, στοιχεία των ισολογισμών τους).
JP Morgan: Ε=1.791.060 $ ΑΠ=78.113.753 $
Citibank: Ε=1.216.291 $ ΑΠ=56.096.970 $
Bank of America Ε=1.454.051 $ ΑΠ=53.157.271 $
Οι τρεις πρώτες (σε ΑΠ) τράπεζες, όλες αμερικάνικες, έχουν μοχλευμένα κεφάλαια στα διάφορα παράγωγα (=αέρας κοπανιστός) 187.368 δις $ ήτοι 187 τρις $, όταν το ΑΕΠ του πλανήτη είναι 60 τρις $. Κάντε και την σύγκριση των 187 τρις της ΑΠ με τα 4,46 τρις του ενεργητικού τους. Μόχλευση 46 φορές!!!! Επιπλέον, οι Citibank και Bank of America διασώθηκαν από την κατάρρευση με χρήματα των αμερικανών φορολογουμένων. Όμως όχι μόνο δεν συμμορφώθηκαν περιορίζοντας την μόχλευση τους στις τοποθετήσεις τους στα παράγωγα, αλλά αντιθέτως τις ενίσχυσαν. Από τη διάσωσή τους το 2008 και μόνο μέσα σε δύο χρόνια τις αύξησαν κατά 16 τρις $ η κάθε μία. Ποσό που είναι ίσο με το ΑΕΠ της Ευρώπης. Μήπως αναρωτιέστε που πήγαν τα τρις $ που τύπωσαν οι ΗΠΑ ή θέλετε τα αντίστοιχα ποσά για τις τράπεζες της ευρωζώνης;
[2] Γιατί λέτε τους είχε πιάσει τόση πρεμούρα να μας «σώσουν» ντε και καλά; Δυστυχώς όμως τα πολιτικά μας «ξεφτέρια» μπέρδεψαν το PSA που είναι εξέταση για τον προστάτη, με το PSI που είναι «εξέταση» για τους προστάτες.
[3] Μ’ αυτά που γράφει, αν ζούσε ο Εντγκαρ Χούβερ (Δ/τής του FBI) ο Michael Lewitt θα ήταν αριστερός και η New York Times (τουλάχιστον) η ΑΥΓΗ.
[4] Αυτά είναι φράγκα Mr. G. Soros, όχι τα «ψίχουλα» του 1 δισ. $ που κέρδισες το 1992.
[5] Gregory Zuckerman: Τhe Greatest Τrade Εver, Βroadway Βooks, 2009.
[6] Επισημαίνει ο νομπελίστας Paul Krugman (Άρθρο του στους New York Times Νοέμβρης 2011): «Το σλόγκαν του 99% ίσως δεν είναι πολύ σκληρό και δεν λέει όλη την αλήθεια, καθώς ένα μεγάλο μέρος των κερδών του 1% έχουν καρπωθεί από ένα ακόμη μικρότερο γκρουπ, το 0,1% που είναι οι πλουσιότεροι».
[7] O Paul Volcker είναι η «ζωντανή οικονομική ιστορία» 60 χρόνων των ΗΠΑ. Ο Barack Obama τον επέλεξε ως πρόεδρο της επιτροπής σοφών για την κρίση (επίσημη ονομασία «Economic Recovery Advisory Board»). Από το 1952 (!) πηγαινοέρχεται συνεχώς και αδιαλείπτως ανάμεσα στα μεγαθήρια της Wall Street (κυρίως τον όμιλο Ροκφέλερ) και την εκτελεστική εξουσία. Ο ίδιος είναι δημοκρατικός αλλά δεν είχε πρόβλημα να εργαστεί (την οκταετία 1979 - 1987) στις κυβερνήσεις Τ. Κάρτερ και Ρ. Ρέιγκαν. Είχε προειδοποιήσει για: «επερχόμενο οικονομικό όλεθρο εάν η κυβέρνηση των ΗΠΑ δεν εξαναγκάσει το τραπεζικό σύστημα να αναθεωρήσει τις πρακτικές του».
Ο Χρήστος Γιαννίμπας γεννήθηκε στην Καλαμάτα. Από τα παιδικά και μαθητικά του χρόνια ζει στην Αθήνα. Είναι πτυχιούχος χημικός του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συμμετείχε στη δημιουργία του ενιαίου Συνασπισμού της Αριστεράς. Το ταραγμένο 1989 προσέφερε στο γραφείο τύπου του ΣΥΝ, ενώ ταυτόχρονα αρθρογραφούσε στην εφημερίδα Ριζοσπάστης.
Δίδαξε το μάθημα της χημείας σχεδόν 25 χρόνια. Στη συνέχεια ασχολήθηκε με το χρηματιστήριο και έδωσε με επιτυχία τις εξετάσεις πιστοποίησης των στελεχών του ΧΑΑ, της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς.
Από το έγκλημα του χρηματιστηρίου στην παγίδα των δανείων
Ένα βιβλίο για το έγκλημα του χρηματιστηρίου, την πολιτική και τα "μεγάλα κόλπα" των τραπεζών.Ένα αποκαλυπτικό ντοκουμέντο που οδηγεί τον αναγνώστη στην κατανόηση της ληστρικής λειτουργίας της οικονομικής πολιτικής, της δράσης των τραπεζών και του χρηματιστηριακού τζόγου.
http://tvxs.gr/news/egrapsan-eipan/ti-soi-kapitalismo-exoyme
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου